[ Pobierz całość w formacie PDF ]

nych, niewtajemniczonych i wtajemniczających się służbowo. Mnożą się też osobliwie wize-
runki autorów, ich imiona (obok nazwisk  pseudonimy, kryptonimy, allonimy itp.). Równo-
cześnie w samej poezji wyłaniają się nowe pola tematyczne, dziedziny dotąd peryferyjne,
zapomniane, odtrącone. Więc nie tylko, tak jak dotąd: język, etyka, pamięć kultury, które
nadal angażują talenty pisarskie  ale także: religia, polityka, zrehabilitowana wyobraz
nia
oraz obszar krótkotrwałych niegdyś fascynacji turpistycznych  biologia (jako doświadczenie
1
W szkicu Próba porządkowania doświadczeń,  Odra 1964 nr 10, przedrukowanym w książce tegoż autora
Teksty i teksty. Warszawa 1990.
2.
Szerzej piszÄ™ o tym w Przygodzie czwartej: wyobraz
nia poety.
49
życia, cierpienia, śmierci). Przełom  76 powoduje równoległe zmiany jakościowe. Formuje
się nowy model odniesień do świata, już nie koncentryczny czy hierarchiczny; nie ma w nim
dziedzin wyższych i niższych, centralnych i peryferyjnych. Wszystkie są  obok, każda gra o
priorytet i wygrywa w dorobku jednego autora, w twórczości jakiejś grupy pokoleniowej czy
wielopokoleniowego nurtu, ale żadna nie potrafi zdobyć trwałej pozycji w całości poezji kra-
jowej, żadna nie staje się uniwersalnym układem, tłumaczącym całość.
Takie to szczególne okoliczności stanowią tło historycznoliterackie dla twórczości poetów
urodzonych w latach pięćdziesiątych i kroczących tuż za Nową Falą. Ci autorzy, którzy uj-
rzeli nasz świat na krótko przed zejściem Józefa Stalina lub w jakiś czas po wniesieniu mumii
Językoznawcy do mauzoleum na Placu Czerwonym w Moskwie, debiutowali właśnie w po-
łowie lat siedemdziesiątych: w dobie przełomu. Mówi się o nich niekiedy Nowe Roczniki, ale
nazwa ta wywołuje sprzeciwy. Być może nazwą neutralną okaże się  pokolenie  76 (znamy
już w dziejach poezji najnowszej  pokolenie  56 i  pokolenie  68 ); bez wątpienia doświad-
czenie 1976 roku jest dla interesujących nas twórców istotne.
Spróbuję tu odpowiedzieć na dwa pytania. Po pierwsze: w jaki sposób poeci pokolenia  76
wpisują się w przełom połowy lat siedemdziesiątych, który notabene trwa nadal, wciąż się
dzieje na naszych oczach? Zwłaszcza zaś: co poeci po-nowofalowi biorą z dorobku poprzed-
ników, jakie dziedziny eksploatują wspólnie z twórcami generacji starszych? I po drugie: czy
w poezji pokolenia  76 wyłania się jakiś ląd własny, odkryty przez nie i zasiedlony, wspólny i
najcenniejszy? Od razu chcę stwierdzić, iż wszystkie aktywne dziedziny życia społecznego,
które znajdują wyraz w poezji, znajdują wyraz także w poezji tej generacji. Język, pamięć
kultury, etyka, wyobraz
nia, biologia, polityka, religia. Zarazem  i to jest odpowiedz
na pyta-
nie drugie  ani język, ani etyka, ani wyobraz
nia, ani biologia, ani polityka, ani religia nie
dominują nad całością ich dorobku. Istnieje jakiś inny obszar, ósma wartość tej liryki, ku któ-
remu zmierzają poszukiwania urodzonych w latach pięćdziesiątych. Nazwać i opisać ów ob-
szar spróbuję w drugiej części szkicu.
Najpierw język. W dorobku pokolenia  76 znać ślady oddziaływania nurtu lingwistyczne-
go, jakkolwiek z biegiem lat oddziaływanie to było coraz słabsze. W grę wchodzą klasyczne,
przed-nowofalowe warianty lingwizmu, a także jego nowofalowe mutacje. Pierwsze, estety-
zujące, powiedzmy: Karpowiczowskie, utraciły już zdolność pobudzania do refleksji na temat
komunikacji werbalnej (dziwności istnienia człowieka w świecie słów i aktów mowy). Poezja
przestała być formą filozofii języka. Elementy poetyki lingwistycznej w stylu Przybosia, Kar-
powicza czy Białoszewskiego stały się tym, czym były kiedyś rymy dokładne  elementami
poetyckości, własnością kolektywną. Znalazły się w katalogu chwytów. Oto jeden z takich
chwytów: kontaminacja wyrażeń frazeologicznych, zmuszających słowo do wieloznaczenia.
Na przykład słowo (homonim)  naczynie zacznie dramatycznie wieloznaczyć w zdaniu
kontaminującym wyrażenia  zmywać naczynia i  naczynia krwionośne (obraz  zmywania
naczyń krwionośnych spotkałem w dwóch tomikach różnych autorów interesującej nas gene-
racji). Nie tylko katalogiem chwytów, ale także sposobem oceny świata jest natomiast lin-
gwizm nowofalowy, demaskatorski, znany z wierszy Barańczaka i Krynickiego. Chodzi w
nim o to, by zwyczajna, ludzka mowa kompromitowała urzędniczą, policyjną, totalitarystycz-
ną nowomowę. Następcy Nowej Fali umieją to robić. W wierszach Jana Polkowskiego czy
Antoniego Pawlaka nowomowa kompromituje się sama: obnażona w wierszu, pocięta na wer-
sy, osaczona światłem stronicy w tomiku. Ale napiętnowanie nowomowy stanowi tu jedynie
punkt wyjścia, nie jest celem, jest instrumentem, który służy jakiemuś innemu celowi, umy-
kającemu założeniom lingwistycznym. Poprzestańmy na jednym przykładzie: niech to będzie
wiersz Pawlaka3:
3
Wiersz bez tytułu z tomiku Brulion wojenny. Oficyna Literacka 1983.
4
Wiersz Milczenie z tomiku Kropla, kropla, Kraków 1985.
50
dostałem pismo
z Centralnego ZarzÄ…du
Zakładów Karnych 
zgodnie z  art. 45 ust. 2
dekretu o stanie
wojennym w zwiÄ…zku
z art. 214 kkw
można mnie zastrzelić
(na przykład
podczas próby ucieczki)
maj 82
W wierszu tym znaki polszczyzny biurokratyczno-penitencjamej, skróty:  art. ,  ust. ,
 kkw , cyfry  tworzą szum, bełkot. Zauważmy, iż szum potężnieje, ostatni z wersów, w któ-
rych cytuje się ów żargon, nie ma już w sobie ani jednego normalnego słowa:  z art. 214
kkw . Ten zagęszczony nonsens jest nieludzko groz
ny w zestawieniu z potocznym, przeraża-
jąco jednoznacznym:  można mnie zastrzelić . Gdyby jednak zapytać, czy celem finalnym
analizowanego wiersza jest prezentacja jakiejś idei językoznawczej, choćby tylko idei ochro-
ny przed żargonem, odpowiedz
byłaby przecząca. Celem jest komunikat o przerażeniu. Jak
czuje się człowiek, który zostaje powiadomiony oficjalnym pismem, iż m o  ż n a go zastrze-
lić (przerażające jest tu zwłaszcza owo  można ): o tym przede wszystkim jest wiersz Pawla-
ka.
Tradycja lingwistyczna okazuje się w tej poezji najsłabsza; nieco większy opór wobec sił
likwidatorskich stawia pamięć kultury; najsilniej uzewnętrznia się problematyka etyczna, re-
toryka moralistyczna. [ Pobierz całość w formacie PDF ]